İran’da Türk dili ve edebiyatının koruyucusu, milletin direniş sembolü – Doktor Cevad Heyet

İran’da 30 yılı aşkın bir süre boyunca İran Türklerinin manevi varlığının – Azerbaycan Türkçesinin, edebiyatının ve kültürünün korunarak yaşatılması, Doktor Cevad Heyet’in adıyla anılmıştır.

Doktor Cevad Heyet, Türkoloji, halkbilim, edebiyat bilimi ve tıp alanlarındaki paralel ve istikrarlı çalışmalarıyla çağdaş Azerbaycan ve Türk dünyasının önde gelen şahsiyetlerinden biri olarak tanınır. Onun mirası yalnızca klasik dönemin edebi ve tarihi şahsiyetlerinin araştırılması ve değerlendirilmesiyle sınırlı değildir; bu Türk sevdalısının hayatı, dilimiz, edebiyatımız ve milli kimliğimiz uğruna verilen mücadeleyle geçmiştir.

Tıp eğitimini Tahran ve İstanbul Üniversitelerinde tamamlayan Heyet, yalnızca bir cerrah değil, aynı zamanda milli ideallerin taşıyıcısı olmuştur. Çünkü onun için Türkçe sadece bir iletişim aracı değil, milli kimliğin temel taşıydı. Bu nedenle, 1950’li yıllarda yükseköğrenimini tamamladıktan sonra gittiği Fransa’da uzmanlık eğitimini sürdürürken bile Türk dili ve kültürü için çalışmaya devam etti. Paris’te bulunduğu sürede de Azerbaycan ve ana diliyle ilgili bilimsel makaleler okuyor, Avrupa kütüphanelerinde tarihimize dair bilgiler topluyordu.

Pehlevi rejiminin Azerbaycan Türkçesine karşı yürüttüğü sistematik asimilasyon politikasına karşı mücadelesi bilimsel cephede başladı. Önce tıp makalelerini Türkçeye uyarlama, terimleri milli dilin yapısıyla açıklama çabalarıyla. Ardından edebiyat ve gazetecilik alanında. Çünkü o biliyordu ki – yalnızca hekimlikle bir halkın ruhu iyileştirilemez; dil, hafıza ve kimlik de şifa bulmalıdır.

Dr. Cevad Heyet’in araştırmaları arasında iki ciltlik “Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış” adlı bilimsel eseri önemli yer tutar. Bu eser ilk kez 1980–1990’lı yıllarda Tahran’da yayımlanmış, daha sonra 1993’te Bakü’de basılmıştır. Onun “Mukayesetü’t-Tül-Lüğeteyn” (1984, 1993), “Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihine Bir Bakış” (1987), “Azerbaycan Sözlü Halk Edebiyatı” (1986, 1990), “Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış” (1988, 1993) ve “Edebiyat Bilimi” (1995, 1997) gibi eserleri de Azerbaycan Türkolojisine armağan ettiği önemli katkılar arasında sayılır. Bu eserlerin çoğu hem Azerbaycan’da hem de Türkiye’de defalarca yayımlanmış, araştırmacılar tarafından güvenilir kaynak olarak kullanılmıştır. Cevad Heyet’in 13 özgün eseri ve 357 bilimsel makalesi vardır ki, bunların büyük bir bölümü Türkoloji ve edebiyat tarihi bağlamında yapılmış sistematik araştırmalardır.

Cevad Heyet, klasik ve çağdaş edebiyatın derin bir bilginiydi. Nizami’nin hikmetini, Hafız’ın düşünce derinliğini, Fuzuli’nin ihtişamını hafızasında yaşatırdı. Yahya Kemal’i, Tevfik Fikret’i ezbere bilirdi, ama gönlünde şiirin zirvesi Şehriyar’dı. Çünkü Şehriyar da onun gibi hem yanan, hem yakan bir sesti. Heyet, Şehriyar’ın şiirlerindeki milli ruhu, insan sevgisini ve adalet arayışını kendi yaratımında da yansıtırdı.

Cevad Heyet’in “Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış” eseri, Azerbaycan edebiyatının gelişim evrelerini sistemli biçimde inceleyen önemli bir araştırmadır. Bu eserde o, klasik dönemin devleri olan Nizami, Hakanî, Fuzuli, Vaqif gibi şairlerin eserlerini, onların yaşadığı dönemin toplumsal ve siyasal koşullarıyla ilişkilendirerek analiz ederdi. Bu şairlerin eserlerinde yer alan milli ruhu, insan sevgisini ve adalet arayışını ön plana çıkarırdı.

Heyet’in “Azerbaycan Sözlü Halk Edebiyatı” adlı eseri, halkımızın zengin folklor mirasının toplanması, sistematize edilmesi ve analiz edilmesi açısından büyük önem taşır. Bu kitapta o, masallar, destanlar, maniler, atasözleri gibi türleri inceleyerek, bu ürünlerin milli kimliğin oluşumunda ve kuşaktan kuşağa aktarılmasında oynadığı rolü vurgulardı. Bu mirasın korunmasının ve gelecek nesillere aktarılmasının önemini her zaman ön planda tutardı.

Cevad Heyet’in “Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihi” adlı eseri, İran Türkolojisinin temellerini atan kaynaklardan biri olarak büyük önem taşır. Bu eserde Türk dilinin tarihsel evreleri, bu dönemlere ait başlıca eserler, kullanılan alfabeler kronolojik sıra içinde sunulmuştur. Aynı zamanda bu eser, şahlık rejiminin Azerbaycan Türkçesinin özgün ve zengin bir dil olduğunu inkâr etmesine bilimsel bir yanıt niteliği taşır.

Cevad Heyet, edebiyatı ve tarihi birbirinden ayrı değil, birbirini tamamlayan ve birlikte bir milletin kimliğini oluşturan alanlar olarak görürdü. Edebiyatın tarihe, tarihin ise edebiyata etkisini derinlemesine analiz ederek bu iki alanın sentezini oluşturmuştu. Onun eserlerinde edebiyat tarih olur, tarih edebiyat hâline gelirdi.

C. Heyet’in “Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış” adlı eseri, Türklerin tarih boyunca kat ettiği yolu, kültürlerini ve devlet geleneğini derinlemesine analiz eder. Bu eserde, eski Çin ve Bizans kaynaklarına dayanarak Türklerin tarihini objektif bir şekilde sunar. Türklerin devlet geleneğini, kültürünü, dilini ve edebiyatını bilimsel temellerle analiz eder, bu alandaki spekülatif yaklaşımlara karşı çıkar.

Hayatı boyunca sabır, kararlılık ve hümanizm ilkelerini yaşamının temel ölçütleri olarak kabul etmiş; bu ilkeleri hem özel yaşamında hem de toplumsal faaliyetlerinde her zaman rehber edinmiştir.

Cevad Heyet, Pehlevi rejiminin Türklere karşı yürüttüğü asimilasyon politikasına karşı sessiz ama sağlam bir direniş göstermiştir. “Varlık” dergisi aracılığıyla anadilinde yazma, düşünme ve konuşma hakkını savunmuş; karşılaştığı zorluklara rağmen asla geri adım atmamıştır. Onun bu kararlılığı, birçok genç aydının milli bilincinin oluşmasında önemli rol oynamıştır.

“Varlık” adlı dergisi, yıllar boyunca yalnızca bir yayın organı değil, aynı zamanda Azerbaycanlıların milli kimlik mücadelesinin önemli bir kürsüsüne dönüşmüştür. Bu dergi aracılığıyla Türkçenin zengin ifade olanakları yeniden gündeme getirilmiş, unutulmaya yüz tutmuş kelimeler ve deyimler diriltilmiş, halk edebiyatı, klasik şiir ve çağdaş dil bilimi konularında makaleler ardı ardına yayımlanmıştır. Leksikolojik, sözdizimsel, fonetik ve tarihsel bakışlarla kaleme alınan bu makaleler, anadilinde bilimsel düşüncenin gelişmesi açısından bir okul işlevi görmüştür.

Bu dergi hem bir fikir okulu hem de bir bilim laboratuvarıydı. Onun sayfalarında yazmak, yayımlanmak yalnızca edebi bir faaliyet değil, bir milli hizmetti. Cevad Heyet, editör olarak yazıları titizlikle seçer, dil ve bilimsel düzeyini kontrol eder, bazen yazarların kendilerinden çok yazılarını geliştirirdi.

Doktor Heyet, 1980’li yıllardan itibaren yalnızca İran’da değil, Azerbaycan’da da tanınmaya başladı. 1990’lı yıllardan sonra Azerbaycan’a yaptığı ziyaretler sıklaştı. Bakü’de yaptığı konuşmalarda sık sık şöyle derdi:
“Bir milletin dili hastaysa, kimliği de hastadır. Hekimlik benim mesleğimdir, ama en büyük tedavim – Türkçenin diriltilmesidir.”

Dr. Cevad Heyet, yazılarında yalnızca dil kurallarını açıklamakla yetinmiyor; bu dili yaşatan insanları da unutmuyor, halkın belleğinde kalan şair ve yazarların mirasını araştırıyor ve çağdaş okuyucuya sunuyordu. Türk dillerinin tarihsel birliğini ve karşılıklı ilişkilerini göstermekle kalmıyor, Azerbaycan Türkçesinin özgün gelişim yolunu da inceliyordu. Hem klasik hem de çağdaş dönem dil örneklerini karşılaştırmalı biçimde analiz eden Cevad Heyet, Azerbaycan Türkçesinin hem bilimsel hem de edebi bir dil olarak şekillenmesi için sağlam bir kuramsal zemin hazırlamıştı.

Siyasi açıdan daima temkinli ama ilkeli bir duruş sergilemiştir. Pehlevi rejiminin Azerbaycanlılara yönelik asimilasyon politikasını eleştirmiş, ancak bunu bilimsel ve kültürel temelde yapmıştır. Nefret ve çatışma yaratmaktan çok, anlayış ve özbilinç oluşturmaya çalışmıştır. Bu yaklaşımı onun hem Güney hem de Kuzey Azerbaycan’da büyük saygı görmesine neden olmuştur.

Ömrünün son yıllarında da Dr. Cevad Heyet aynı enerji ve fikir açıklığıyla çalışmaya devam etti. Yaşı ve sağlık sorunlarına rağmen bilimsel ve kültürel etkinliklere katılıyor, genç yazarların eserlerine önsöz yazıyor, çeşitli uluslararası konferanslara katılarak anadili, Türk dünyası ve İran Türklerinin hakları konularında konuşmalar yapıyordu. Onun sesi yalnızca Azerbaycan’da değil, Türkiye, Orta Asya ve Avrupa üniversitelerinde de duyuluyordu. Gittiği her yerde onu bir bilim insanı, aydın, dil ve kültür savunucusu olarak karşılıyorlardı.

Dr. Cevad Heyet bir ömrü hem hekimlikle hem de halkına hizmetle geçirdi. Tıpta insanların bedenini, edebiyatta ise ruhunu tedavi etti. O sadece bir uzman değil — bir çağın vicdanı, bir halkın hafızası ve bir milletin direniş sembolüydü. Onun hayatı gösterdi ki, bilim, kültür ve vatan sevgisi bir insanda nasıl birleşebilir ve bütün bir millete nasıl yol gösterebilir.

Dr. Pervane Memmedli,
Doktor Cevad Heyet’in mirasını araştıran akademisyen

İranda  türk dilin və ədəbiyyatının qoruyucusu, millətin dirəniş   simvolu - Doktor Cavad Heyət

 Cavad Heyət -100

İran­da 30 il­dən çox  İran Türklə­ri­nin mə­nə­vi var­lı­ğı­nın – Azər­bay­can-türk di­li­nin, ədə­biy­ya­tı­nın, mə­də­niy­yə­ti­nin qo­ru­nub ya­şa­dıl­ma­sı dok­tor Ca­vad He­yə­tin adı ilə bağlı olub.

Doktor Cavad Heyət türkologiya, folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və tibb sahəsində paralel və səbatlı fəaliyyəti ilə çağdaş Azərbaycan və türk dünyasının görkəmli simalarından biri kimi tanınır. Onun irsi yalnız klassik dövrün ədəbi, tarixi şəxsiyyətlərinin araşdırılması və dəyərləndirilməsi ilə tamamlanmır, bu türk sevdalısının həyatı daim dilimiz, ədəbiyyatımız milli kimliyimiz uğrunda mübarizədə keçib.

Tehran və İstanbulUniversitetlərində aldığı tibb təhsili ilə o, sadəcə bir cərrah olmadı, həm də milli idealların daşıyıcısına çevrildi. Çünki onun üçün türkcə yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, milli kimliyin təməl sütunu idi. Elə buna görə də, 1950-ci illərdə ali təhsilini başa vurduqdan sonra Fransaya yollanaraq ixtisasını artırarkən belə, türk dili və mədəniyyəti üçün etdiyi işləri davam etdirdi. Parisdə olarkən də Azərbaycanla, ana dili ilə bağlı elmi məqalələr oxuyur, Avropa kitabxanalarında tariximizə dair məlumatlar toplayırdı.

Pəhləvi   rejiminin Azərbaycan türkcəsinə qarşı apardığı sistemli assimilyasiya siyasətinə qarşı onun mübarizəsi elmi cəbhədə başladı. Öncə tibb məqalələrini türkcəyə uyğunlaşdırmaq, terminləri milli dilin strukturu ilə izah etmək cəhdləri ilə. Sonra isə ədəbiyyat və publisistika sahəsində. Çünki o bilirdi – yalnız həkimliklə bir xalqın ruhunu sağaltmaq olmaz; dil, yaddaş, kimlik də şəfa tapmalıdır.

Dr. Cavad Heyətin tədqiqatları sırasında iki cilddə “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” adlı elmi əsəri mühüm yer tutur. Bu əsər ilk dəfə Tehranda 1980-1990-cı illərdə çap olunmuş, bundan sonra Bakıda (1993) nəşr edilmişdir. Onun “Müqayisəti-tül-Lüğəteyn” (1984, 1993), “Türk dili və ləhcələrinin tarixinə bir baxış” (1987), “Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatı” (1986, 1990), “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” (1988, 1993) və “Ədəbiyyatşünaslıq” (1995, 1997) kimi elmi əsərləri də Azərbaycan türkologiyasına bəxş etdiyi töhfəsi hesab olunur. Bu əsərlərin əksəriyyəti həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə dəfələrlə nəşr olunmuş və tədqiqatçılar tərəfindən etibarlı bənbə olaraq istifadə edilmişdir. Cavad Heyətin 13 orijinal müəllif əsəri və 357 elmi məqaləsi mövcuddur ki, onların böyük bir qismi türkologiya və ədəbiyyat tarixi kontekstində aparılmış sistemli araşdırmalardır.

Cavad Heyət, klassik və çağdaş ədəbiyyatın dərin bilicisi idi. O, Nizaminin hikmətini, Hafizin təfəkkürünü, Füzulinin əzəmətini yaddaşında yaşadırdı. O, Yəhya Kamalı, Tofiq Fikrəti əzbər bilirdi, amma qəlbində poeziyanın zirvəsi Şəhriyar idi. Çünki Şəhriyar da onun kimi həm yanan, həm də yandıran bir səs idi. Heyət Şəhriyar şeirlərindəki milli ruhu, insan sevgisini, ədalət axtarışını öz yaradıcılığında da əks etdirirdi.

Cavad Heyətin “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələlərini sistemli şəkildə təhlil edən önəmli bir tədqiqatdır. Bu əsərdə o, klassik dövrün nəhəngləri olan Nizami, Xaqani, Füzuli, Vaqif kimi şairlərin yaradıcılığını, onların dövrünün ictimai-siyasi şəraiti ilə əlaqələndirərək analiz edirdi. O, bu şairlərin əsərlərindəki milli ruhu, insan sevgisini, ədalət axtarışını ön plana çıxarırd;.

Heyətin “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” adlı əsəri, xalqımızın zəngin folklor irsinin toplanması, sistemləşdirilməsi və təhlili baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu kitabda o, nağıllar, dastanlar, bayatılar, atalar sözləri kimi janrları tədqiq edərək, onların milli kimliyin formalaşmasında və nəsildən-nəslə ötürülməsində oynadığı rolu vurğulayır. O, bu irsin qorunmasının və gələcək nəsillərə çatdırılmasının vacibliyini önə çəkirdi.

Cavad Heyətin “Türk dili və ləhcələrinin tarixi " İran türkologiyasının əsasını qoyan əsərlərdən biri kimi böyük əhəmiyyət daşıyır. Əsərdə türk dilinin tarixi mərhələləri, bu dövrlərə aid başlıca əsərlər, istifadə olunan əlifbalar haqqında məlumatlar xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunmuşdur. Əsər eyni zamanda şahlıq rejimi zamanı hakim ideologiyanın Azərbaycan dilinin özünəməxsus zəngin bir dil olmasını inkar etməsinə cavab olaraq yazmışdır. 

Cavad Heyət, ədəbiyyat və tarixi bir-birindən ayrı sahələr kimi deyil, bir-birini tamamlayan və birlikdə bir millətin kimliyini formalaşdıran sahələr kimi görürdü. O, ədəbiyyatın tarixə, tarixin isə ədəbiyyata təsirini dərin təhlil edərək, bu iki sahənin sintezini yaradırdı. Onun əsərlərində ədəbiyyat tarixə, tarix isə ədəbiyyata çevrilirdi.

 C.Heyətin “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” əsəri, türklərin qədimdən bəri keçdiyi tarixi yolun, onların mədəniyyətinin və dövlətçilik ənənələrinin dərindən təhlilinə həsr olunub. Bu əsərdə o, qədim Çin və Bizans mənbələrinə istinad edərək, türklərin tarixini obyektiv şəkildə təqdim edir. O, türklərin dövlətçilik ənənələrini, mədəniyyətlərini, dil və ədəbiyyatlarını elmi əsaslarla təhlil edir və bu sahədəki spekulyativ yanaşmalara qarşı çıxır.

O, ömrü boyu dözüm, qətiyyət və humanizm prinsiplərini öz həyatının əsas meyarları kimi qəbul etmiş, bu prinsipləri həm şəxsi həyatında, həm də ictimai fəaliyyətində daim rəhbər tutmuşdur.

Cavad Heyət, Pəhləvi rejiminin türklərə qarşı apardığı assimilyasiya siyasətinə qarşı səssiz, lakin möhkəm bir dirəniş nümayiş etdirmişdir. O, “Varlıq” dərgisi vasitəsilə ana dilində yazmaq, düşünmək və danışmaq hüququnu müdafiə etmiş, bu yolda qarşılaşdığı çətinliklərə baxmayaraq, heç vaxt geri çəkilməmişdir. Onun bu qətiyyəti, bir çox gənc ziyalının milli şüurunun formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

Onun “Varlıq” adlı jurnalı uzun illər boyu təkcə bir nəşr orqanı deyil, həm də azərbaycanlıların milli kimlik mücadiləsinin mühüm bir tribunasına çevrildi. Bu jurnal vasitəsilə türkcənin zəngin ifadə imkanları yenidən gündəmə gətirilir, unudulmaqda olan sözlər, deyimlər dirildilir, xalq ədəbiyyatına, klassik poeziyaya və çağdaş dilçilik məsələlərinə dair məqalələr ard-arda çap edilirdi. Leksikoloji, sintaktik, fonetik və tarixi baxışlarla yazılmış bu məqalələr, ana dilində elmi düşüncə nümunələri yaratmaq baxımından bir məktəb rolunu oynayırdı.

Bu jurnal həm bir məfkurə məktəbi idi, həm də bir elmi laboratoriya. Onun səhifələrində yazmaq, çap olunmaq – sadəcə ədəbi fəaliyyət deyildi, bu, milli xidmət idi. Cavad Heyət redaktor kimi ciddi seçim edir, yazıların dilini, elmi səviyyəsini yoxlayır, bəzən müəlliflərin özlərindən daha çox onların yazılarını təkmilləşdirirdi.

Doktor Heyət 1980-ci illərdən etibarən yalnız İranda deyil, Azərbaycanda da tanınmağa başladı. 1990-cı illərdən sonra isə onun Azərbaycana səfərləri sıxlaşdı. Bakıdakı çıxışlarında tez-tez deyirdi: “Bir millətin dili xəstədirsə, onun kimliyi də xəstədir. Həkimlik təcrübəmdir, amma ən böyük müalicəm – türkcənin dirçəldilməsidir.”

Dr. Cavad Heyət öz yazılarında yalnız dilin qayda-qanunlarını izah etməklə kifayətlənmirdi; o, bu dili yaşadan insanları da unutmur, xalqın yaddaşında qalmış şair və yazıçıların irsini də tədqiq edir, müasir oxucuya təqdim edirdi.       O, türk dillərinin tarixi birliyini və qarşılıqlı əlaqələrini göstərməklə yanaşı, Azərbaycan türkcəsinin də özünəməxsus inkişaf yolunu araşdırırdı. Həm klassik dövr, həm də çağdaş dövrün dil nümunələrini müqayisəli şəkildə təhlil edən Cavad Heyət, Azərbaycan türkcəsinin həm elmi, həm də ədəbi dil kimi formalaşması üçün önəmli bir nəzəri baza qurmuşdu.

Siyasi baxımdan o, daim təmkinli, lakin prinsipial bir mövqe sərgilədi.Pəhləvi şah rejiminin azərbaycanlılara qarşı assimilyasiya siyasətini tənqid etsə də, bunu elmi və mədəni əsaslarla etdi. O, nifrət və qarşıdurma yaratmaqdan çox, anlaşma və özünüdərk yaratmağa çalışdı. Bu yanaşma onun həm Güney, həm də Quzey Azərbaycanda geniş hörmət qazanmasına səbəb oldu.

Ömrünün son illərində də Dr. Cavad Heyət eyni enerji, eyni ideya aydınlığı ilə fəaliyyət göstərməkdə davam edirdi. Yaşı və səhhətindəki çətinliklərə baxmayaraq, o, elmi və mədəni tədbirlərdə iştirak edir, gənc yazarların əsərlərinə ön söz yazır, müxtəlif beynəlxalq konfranslara qatılaraq ana dili, türk dünyası və İran türklərinin hüquqları mövzusunda çıxışlar edirdi. Onun səsi, təkcə Azərbaycan daxilində deyil, Türkiyə, Orta Asiya və Avropa universitetlərində də eşidilirdi. Hər yerdə onu bir elm adamı, ziyalı, dil və mədəniyyət müdafiəçisi kimi qarşılayırdılar.

Dr. Cavad Heyət bir ömrü həm həkimliklə, həm də xalqına xidmətlə keçirdi. O, tibbdə insanların cismini, ədəbiyyatda isə ruhunu müalicə edirdi. O, yalnız mütəxəssis deyildi — o, bir çağın vicdanı, bir xalqın yaddaşı və bir millətin dirəniş simvolu idi. Onun həyatı göstərdi ki, elm, mədəniyyət və vətən sevgisi bir insanda necə birləşə və bütöv bir xalqa necə yol göstərə bilər.

Dr. Pərvanə Məmmədli, Doktor Cavad Heyət irsinin araşdırıcısı